2005-2012, ΠΕΡΙΟΔΟΣ Α'
Σας ευχαριστούμε
ΑRTA PRESS


Χωρίς Οξυγόνο

Δημοσίευση: 22-10-2009 - Τεύχος: Τεύχος 45 (Οκτώβριος 2009)




Αμβρακικός S.O.S.


Ο μαζικός θάνατος 900 τόνων ψαριών στις ιχθυοκαλλιέργειες του Μενιδίου τον Φεβρουάριο 2008, πυροδότησε μια σειρά επιστημονικών και όχι μόνο αντιπαραθέσεων για τις αιτίες του φαινομένου. Παράλληλα επανέφερε με δραματικό τρόπο στο προσκήνιο την τύχη του κόλπου. Πεθαίνει ο Αμβρακικός; Και αν ναί, ποιοί ευθύνονται για αυτό; Η ΑRTA PRESS, στα πλαίσια αυτού του προβληματισμού, φιλοξενεί, κατ΄αποκλειστικότητα, ένα άρθρο του καθηγητή Βιολογίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών Κωνσταντίνου Κουτσικόπουλου και των συνεργατών του Γεωργίου Φερεντίνου και Γεωργίου Παπαθεοδώρου. Επίσης φιλοξενεί ένα άρθρο το προέδρου του Φορέα Διαχείρισης Υγροτόπων Αμβρακικού Απόστολου Τόδουλου, μια συνέντευξη του Προέδρου της Ομοσπονδίας Αλιευτικών Συλλόγων Ηπείρου Παύλου Χαραλάμπους, καθώς και ένα σχόλιο του δημάρχου Μενιδίου Μάρκου Βασίλα. Ευνόητο είναι ότι θα φιλοξενήσει και κάθε παρέμβαση που συμβάλλει στον προβληματισμό για την προστασία αυτού του σπάνιου οικοσυστήματος.

  Χωρίς Οξυγόνο



Των: Κωνσταντίνου Κουτσικόπουλου, Γεωργίου Φερεντίνου και Γεωργίου Παπαθεοδώρου (Τμήμα Βιολογίας-Πανεπιστήμιο Πατρών)

Σε μεγάλη κυριακάτικη εφημερίδα (27/9/2009) σε κύριο δισέλιδο θέμα σχετικά με τις ιχθυοκαλλιέργειες παρουσιάζεται ένθετο με τίτλο «Το κακό παράδειγμα του Αμβρακικού». Το άρθρο αναφέρεται στις ιχθυοκαλλιέργειες, την κατάσταση του κόλπου και το συμβάν με το μαζικό θάνατο 900 τόνων ψαριών σε μονάδες του Αμβρακικού. Άσχετα με την ακρίβεια, την πληρότητα και την εγκυρότητα του περιεχομένου, το ένθετο αυτό αναδεικνύει μερικά ερωτήματα που πρέπει να μας απασχολήσουν γιατί μπορεί να αποδειχτούν χρήσιμα για το μέλλον. Τα κύρια ερωτήματα συνοψίζονται στα παρακάτω. Είναι αλήθεια; Ποιος ζημιώνεται από μια τέτοια δημοσιότητα; Πως φτάσαμε μέχρις εδώ; Τι κάνουμε τώρα; Στις επόμενες γραμμές θα προσπαθήσουμε να δώσουμε απαντήσεις και να παρουσιάσουμε στοιχεία με στόχο να συμβάλουμε στην κατανόηση της κατάστασης και να προετοιμάσουμε την επόμενη μέρα. Το ατυχές συμβάν είναι σίγουρα αλήθεια. Το Φεβρουάριο του 2008 σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα, ίσως της τάξης της ώρας, περίπου 900 τόνοι ψάρια ψόφησαν στα κλουβιά τριών μονάδων στην περιοχή του Μενιδίου. Επειδή είναι δύσκολο για τον απλό πολίτη να κατανοήσει το μέγεθος της καταστροφής μπορούμε να πούμε ότι η βιομάζα αυτή αντιπροσωπεύει 2500 νεκρές αγελάδες και η μεταφορά της θα απαιτούσε 200 φορτηγά. Σίγουρα είναι μια από τις μεγαλύτερες αν όχι η μεγαλύτερη καταστροφή αυτού του τύπου στον πλανήτη.

Το παραπάνω ένθετο που μας ώθησε να γράψουμε αυτές τις γραμμές αναφέρει ότι μετρήσεις που έγιναν στον Αμβρακικό το 2007 (πριν δηλαδή το μαζικό θάνατο) έδειξαν ότι στις ιχθυοκαλλιέργειες του νομού Πρέβεζας βρέθηκε μειωμένη περιεκτικότητα οξυγόνου στα νερά και ότι ο μαζικός θάνατος του 2008 προήλθε από ασφυξία. Όμως σύμφωνα με επίσημες μελέτες πριν το συμβάν και τοποθετήσεις αναγνωρισμένων επιστημόνων και οργανώσεων μετά από αυτό τα πράγματα δεν είναι ξεκάθαρα. Πρώτα πρέπει να πούμε ότι επίσημη μελέτη για τη χωροθέτηση των μονάδων καλλιέργειας ιχθύων και οστράκων στο νομό Πρέβεζας τον Ιούλιο του 2007 αναφέρει ρητά ότι το απαιτούμενου οξυγόνο σε όλες τις ιχθυοκομικές μονάδες του Αμβρακικού διασφαλίζεται από τα θαλάσσια ρεύματα και αν υπήρχε πρόβλημα τότε το ζωικό κεφάλαιο των μονάδων θα είχε υποστεί σημαντική ζημιά. Επίσης σε άρθρο της εφημερίδας "τα Νέα", στις 17 Μαΐου, αναγνωρισμένος επιστήμονας αναφέρει ξεκάθαρα ότι όλες οι μετρήσεις που υπάρχουν διαθέσιμες για την περιεκτικότητα των νερών σε οξυγόνο- και υπάρχουν χιλιάδες- ουδέποτε έδειξαν έλλειψη οξυγόνου. Άρα το ένθετο δεν είναι τόσο ενημερωμένο και αληθές. Η εκδοχή της ασφυξίας που πρότεινε η έκθεση της Διεύθυνσης Αλιείας της Ν.Α. Αιτωλοακαρνανίας, αμέσως μετά το συμβάν αμφισβητήθηκε σοβαρά και από πολλούς που όμως δεν βρίσκονταν εκεί και δεν έλαβαν υπ’ όψη τους τις μετρήσεις που έγιναν λίγες ώρες μετά το γεγονός.

Στο ερώτημα ποιος πλήττεται από μια τέτοια αρνητική δημοσιότητα η απάντηση είναι όλοι όσοι ζουν κοντά, εργάζονται ή διαχειρίζονται την ευρύτερη περιοχή. Πλήττεται ο κλάδος των ιχθυοκαλλιεργειών. Πλήττεται η αλιεία που είναι ιδιαίτερα σημαντική και με διάσημα προϊόντα, αφού σκιές πλανώνται πάνω από το οικοσύστημα του Αμβρακικού. Ξεφτίζει η ίδια η εικόνα του Αμβρακικού, που δεν είναι ένας τυχαίος κόλπος αλλά μια φημισμένη περιοχή, ένα οικοσύστημα αναφοράς, ένας εμβληματικός κόλπος. Αυτό το τελευταίο πλήγμα ξεπερνά τους άμεσα εμπλεκόμενους και αγγίζει τους τρεις νομούς που βρίσκονται γύρο από τον κόλπο στο σύνολό τους. Πλήττεται κατ’ επέκταση η εστίαση, η αναψυχή, ο τουρισμός.

Πώς φτάσαμε μέχρις εδώ; Φτάσαμε εδώ αγνοώντας τα ανησυχητικά σημάδια που ήταν ολοφάνερα προσεγγίζοντας τον επιφανειακά και κοντόφθαλμα. Εμφανή σημάδια αποτελούσαν τα παρακάτω

Η αλιεία περιορίζεται τα τελευταία χρόνια στην πολύ παράκτια ζώνη σε βάθη μικρότερα από τα 15 m και σπανίως βαθύτερα. Άρα κάτι περιορίζει την αλιεία στα ρηχά. Τα βυθόμετρα των αλιευτικών σκαφών αποτυπώνουν κοπάδια ψαριών (σαρδέλα – γαύρος) ακόμα και το μεσημέρι μόνο στα επιφανειακά νερά, πάνω από τα 20 – 25 μέτρα, ανεξάρτητα από το βάθος της περιοχής. Εμφανίσεις μαζικών θανάτων ψαριών σε μονάδες ιχθυοκαλλιέργειας στον Αμβρακικό κόλπο (1992, 1998, 2008) με αποκορύφωμα το θάνατο 900 τόνων ψαριών το Φεβρουάριο του 2008. Είναι χαρακτηριστικό ότι η μοναδική στην χώρα μετακίνηση μονάδας για λόγους προστασίας της από περιβαλλοντική απειλή συνέβη στην περιοχή Λουτρακίου Αμφιλοχίας μετά από συμβάν μαζικού θανάτου. Η σχεδόν συστηματική εμφάνιση νεκρών και ημιθανών ψαριών στις νότιες ακτές του Αμβρακικού στην ευρύτερη περιοχή της Αμφιλοχίας κατά τους χειμερινούς μήνες. Η συνεχής μείωση της παραγωγής των λιμνοθαλασσών αλλά και η ταυτόχρονη αλλαγή της σύνθεσης του αλιεύματος. Η εγκατάλειψη σημαντικών αλιευτικών πεδίων κυρίως στο νοτιοανατολικό τμήμα του κόλπου και τη μετακίνηση αλιέων από το νότιο τμήμα στα αλιευτικά πεδία της βόρειας ακτής.

Όπως παρατηρεί κανείς όλα αυτά τα σημάδια έρχονται από ανθρώπους και δραστηριότητες που σχετίζονται με το ψάρι. Οι κραυγές αγωνίας των αλιέων της περιοχής κατέληξαν στην ανάθεση εκπόνησης μιας μελέτης για την υφιστάμενη κατάσταση και τις προοπτικές της αλιευτικής δραστηριότητας στον Αμβρακικό κόλπο. Η μελέτη χρηματοδοτήθηκε από το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων στο πλαίσιο του Μέτρου 4.4 του Ε.Π.ΑΛ. 2000-2006. Ανάδοχος του έργου ήταν η Ομοσπονδία Αλιευτικών Συλλόγων Ηπείρου με τη συνεργασία του Τμήματος Βιολογίας και του Εργαστηρίου Θαλάσσιας Γεωλογίας και Φυσικής Ωκεανογραφίας του Πανεπιστημίου Πατρών. Παρά τον καθαρά αλιευτικό χαρακτήρα της μελέτης ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στη διερεύνηση των περιβαλλοντικών χαρακτηριστικών του κόλπου ώστε να εξηγηθούν όλα τα αξιοπρόσεκτα φαινόμενα και παρατηρήσεις που αναφέρθηκαν παραπάνω. Έτσι μια ωκεανογραφικού χαρακτήρα αποστολή οργανώθηκε τον Ιούλιο του 2008 που έφερε στο φως τα ακόλουθα.

Στο σύνολο των μετρήσεων παρατηρήθηκε μια απαγορευτική για τη ζωή έλλειψη οξυγόνου από τα 22 μέτρα και κάτω και ουσιαστικά μηδενικές τιμές στο βυθό. Η στρωμάτωση θερμοκρασίας και αλατότητας είναι ιδιαίτερα έντονη και ουσιαστικά εγκλωβίζει τα κατώτερα στρώματα. Η έλλειψη οξυγόνου στο βυθό παρατηρείται ακόμη και σε σταθμούς κοντά στο δίαυλο επικοινωνίας με το Ιόνιο και αυτό ήταν μάλλον απρόσμενο. Η παρατήρηση με μια υποβρύχια τηλεκατευθυνόμενη κάμερα έδειξε την ύπαρξη ενός ενιαίου επικαθήματος βλέννης σε εκτεταμένο μέρος του βυθού και την έλλειψη ζωής (τουλάχιστον σε επίπεδο ψαριών) στον πυθμένα σε βάθη 30 μέτρων και πάνω. Πράγματι σε όλους τους πυρήνες που συλλέχθηκαν από βάθη μεγαλύτερα των 30 μέτρων παρατηρήθηκε ένα στρώμα μαύρο και υδαρές στο άνω μέρος του πυρήνα το πάχος του οποίου ήταν ανάμεσα στα 2 και 15 εκατοστά. Σε αρκετές δε περιπτώσεις η οσμή υδροθείου ήταν έντονη. Τα στοιχεία αυτά επιβεβαιώνουν την ύπαρξη μαζών νερού πάνω από τον πυθμένα που χαρακτηρίζονται από ελάχιστο οξυγόνο και μάλιστα δηλώνουν ότι η έλλειψη αυτή δεν είναι πρόσκαιρη αλλά υπάρχει εδώ και 20-30 χρόνια. Λογικά οι προηγούμενες μελέτες - και υπάρχουν αρκετές - θα έπρεπε να την είχαν εντοπίσει.

Όλα αυτά τα στοιχεία αποδεικνύουν πέραν κάθε αμφιβολίας ότι ένα μεγάλο πλέον μέρος του κόλπου βρίσκεται σε κατάσταση υποξίας και ένα τμήμα του βρίσκεται πλέον σε ανοξικές συνθήκες (παντελής έλλειψη οξυγόνου). Με άλλα λόγια το 70 – 80% του βυθού του Αμβρακικού καλύπτεται από μάζες νερού με συγκεντρώσεις οξυγόνου που δεν επιτρέπουν τη διαβίωση των ιχθυοπληθυσμών. Η ξαφνική άνοδός τους στην επιφάνεια ή η μετακίνησή τους στην ακτή εξηγεί τους μαζικούς θανάτους ψαριών που συμβαίνουν στους φυσικούς πληθυσμούς αλλά και σε μονάδες ιχθυοκαλλιέργειας. Οι υδάτινες αυτές μάζες δεν συνδέονται ειδικά με τις θέσεις εγκατάστασης των ιχθυοκαλλιεργειών αλλά έχουν γενικευμένη εξάπλωση. Το φαινόμενο αυτό εξηγεί και τον περιορισμό της αλιείας αποκλειστικά στην σχετικά ρηχή παράκτια ζώνη του Αμβρακικού.

Σήμερα γύρω στις 600 οικογένειες έχουν εισοδήματα από την αλιεία. Στην περίπτωση του Αμβρακικού η πορεία της αλιείας είναι ο ασφαλέστερος δείκτης της κατάστασης της υγείας του φυσικού περιβάλλοντος. H ανησυχητική κατάσταση των υδάτινων μαζών του Αμβρακικού ουσιαστικά θέτει από μόνη της τις προτεραιότητες. Χωρίς οξυγόνο δεν υπάρχει ζωή και κατ’ επέκταση αλιεία. Επίσης η μείωση των ιχθυοπληθυσμών μπορεί να επηρεάσει και άλλους πληθυσμούς θηλαστικών και πτηνών που εξαρτώνται από τα ψάρια.

Ποιοι κινδυνεύουν από αυτή την κατάσταση; Το ψάρι, άρα και ο ψαράς. Ο κίνδυνος είναι πολλαπλός τόσο λόγω μείωσης της αλιευτικής παραγωγής, όσο και λόγω μείωσης της ζήτησης μέσα από την αμαύρωση της εικόνας του Αμβρακικού, παρά το γεγονός ότι δεν μιλάμε για ρύπους και δηλητήρια, αφού η έλλειψη οξυγόνου είναι αποτέλεσμα φυσικών διεργασιών. Οι μονάδες ιχθυοκαλλιέργειας. Το σενάριο πλέον που κατέληξε στο μαζικό θάνατο του 2008 είναι φανερό. Το εικόνα είναι επιζήμια και για τη δραστηριότητα. Η τουριστική δραστηριότητα ως συνέπεια της διογκούμενης ανησυχίας των πολιτών που λόγω της ανεξέλεγκτης δημοσιοποίησης και της γενικευμένης απραξίας φορέων και δομών θα αυξάνεται. Η συνοχή των τοπικών κοινοτήτων αφού μεγάλο μέρος τους, τουλάχιστον στη βόρεια πλευρά του Αμβρακικού έχουν σημαντική εξάρτηση από την αλιευτική δραστηριότητα. Τέλος το οικοσύστημα που δυστυχώς δεν ανήκει σε κανέναν και αφήνεται στην τύχη του.

Η ιστορία της εξέλιξης του Αμβρακικού χαρακτηρίζεται από άγνοια, λανθασμένες επιλογές, μεροληπτικές προσεγγίσεις και προχειρότητα. Δεκάδες μελέτες και περιβαλλοντικές δράσεις πέρασαν δίπλα από ένα τόσο μεγάλο φαινόμενο χωρίς να το ακουμπίσουν. Γιατί; Τα ανησυχητικά σημάδια αγνοήθηκαν και οι φωνές ανθρώπων υποβαθμίστηκαν. Κι όμως η σημερινή κατάσταση δεν είναι μια έκπληξη. Τα ιδιαίτερα γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά του Αμβρακικού (πρόκειται ουσιαστικά για ένα φιόρδ) και οι δραστηριότητες στις παράκτιες ζώνες και τις λεκάνες απορροής αναπόφευκτα θα οδηγούσαν σε αυτή την κατάσταση. Δεν τον δηλητηριάσαμε όπως ίσως κάποιος να φοβηθεί. Απλά του προσφέραμε περισσότερα φορτία με θρεπτικά συστατικά με αποτέλεσμα να παράγει πολύ περισσότερο φυτοπλαγκτό από όσο θα μπορούσε να αφομοιώσει κανονικά. Τον φορτώσαμε.

Και το ερώτημα είναι τι κάνουμε. Η απάντηση είναι απλή. Περιορίζουμε τα φορτία που καταλήγουν στον Αμβρακικό. Αυτό σημαίνει περιορισμούς δραστηριοτήτων, έργα αποκατάστασης , υποδομές προστασίας και κυρίως σοβαρούς ελέγχους. Αλλά και σε αυτή την περίπτωση η αποκατάσταση θα είναι αργή. Μόνο στο 4% από τις νεκρές θαλάσσιες περιοχές που είναι καταγεγραμμένες παγκοσμίως και που ο αριθμός τους αυξάνει εκθετικά με το χρόνο παρατηρήσαμε βελτίωση μετά τη λήψη μέτρων. Ως τότε, οι προτεραιότητες είναι δύο. Να προστατευθούν, μετακινούμενες , οι μονάδες ιχθυοκαλλιέργειας, διότι ούτε η εικόνα του προϊόντος τους και του κλάδου αλλά ούτε και ο Αμβρακικός με τις κοινωνίες, τις δομές και τους διαχειριστές του μπορούν να αντέξουν ένα δεύτερο καταστροφικό συμβάν σαν αυτό του μαζικού θανάτου του 2008. Η δεύτερη άμεση ενέργεια αφορά στην επίτευξη γενικευμένης συναίνεσης για την υφιστάμενη κατάσταση. Η μελέτη θέτει ως προτεραιότητα την εκτίμηση της διαχρονικής εξέλιξης και της εποχικής δυναμικής του φαινομένου. Γιατί οι θάνατοι ψαριών καταγράφονται κυρίως χειμώνα;

Η ιστορία αυτή έδειξε ότι οι κινητοποιήσεις και οι πιέσεις που άσκησαν οι αλιείς και οι φορείς τους σε συνδυασμό με τις πρωτοβουλίες παραγόντων σε τοπικό και κεντρικό επίπεδο οδήγησαν στην υλοποίηση αυτής της μελέτης που ξεκαθαρίζει το τοπίο και αποτελεί πλέον αναφορά. Δυστυχώς όμως όπως προκύπτει και από το ένθετο που μνημονεύσαμε εξακολουθεί να μην προβάλλεται και να μην χρησιμοποιείται. Έχουν περάσει 21 μήνες από το μαύρο Φλεβάρη του Αμβρακικού και ένας χρόνος από τότε που τα αποτελέσματα της μελέτης παρουσιαστήκαν δημόσια σε ημερίδα με μεγάλη συμμετοχή φορέων και πολιτών στη Σαλαώρα και δεν έχει παρθεί ούτε μια πρωτοβουλία από τους άμεσα σχετιζόμενους φορείς. Χωρίς τη δημιουργία συναίνεσης και τη χάραξη στρατηγικής θα μείνουμε με την αμφιβολία. Και η αμφιβολία είναι σοβαρή ασθένεια που δεν δικαιολογείται όταν τα πράγματα είναι τόσο καθαρά και το ρίσκο τόσο μεγάλο.

Σημείωση: Τα έντονα γράμματα είναι δικά μας