E.L. Doctorow
Το βιβλίο του Ντάνιελ
Μετάφραση:
Παντελής Κοντογιάννης
Πρόλογος:
Ανδριάννα Καλφοπούλου
Εκδόσεις: Πόλις, 2006
Σελ.: 475,
Tιμή: 20 ευρώ

Ας πάρουμε μια ανάσα αυτό το μήνα, αφήνοντας για λίγο την ελληνική πεζογραφία, για να δούμε ένα από τα σημαντικότερα αμερικανικά μυθιστορήματα του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα, που κυκλοφόρησε πρόσφατα, κι ευτυχώς σε πολύ καλή μετάφραση. Ο E. L. Doctorow ανήκει στους συγγραφείς που παρότι χαρακτηρίστηκαν μεταμοντέρνοι, δεν έχασαν ωστόσο ούτε στιγμή από τα μάτια τους τα μεγάλα κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα. Το Βιβλίο του Ντάνιελ κυκλοφόρησε το 1971, ταράζοντας τα νερά του αμερικανικού μυθιστορήματος. Αφορμή και έμπνευση για τη γραφή του υπήρξε η πολύκροτη καταδίκη και θανάτωση του ζεύγους Ρόζεμπεργκ.

Τηρουμένων των αναλογιών, η υπόθεση Ροζέμπεργκ ήταν για τις Ηνωμένες Πολιτείες ό,τι η υπόθεση Ντρέιφους για τη Γαλλία: μια μελανή σελίδα στην ιστορία τους, μια σκοτεινή υπενθύμιση για το πού μπορεί να οδηγήσει το κλίμα συνωμοσιολογίας, κοινωνικής καχυποψίας και κρατικής αυθαιρεσίας, είτε με υπόβαθρο την ψυχροπολεμική παράνοια είτε με τον αντισημιτισμό. Στις δύο υποθέσεις υπάρχουν αρκετά κοινά σημεία: η εβραϊκή καταγωγή των θυμάτων, η κατηγορία της εσχάτης προδοσίας, το κατασκευασμένο κατηγορητήριο. Υπάρχει ωστόσο και μία σημαντική διαφορά: ο αξιωματικός Αλφρέντ Ντρέιφους, έστω κι έπειτα από δώδεκα χρόνια, επέστρεψε στο στρατό τιμημένος με το παράσημο της Λεγεώνας της Τιμής· αντίθετα, οι Τζούλιους και Έιθελ Ρόζεμπεργκ βρήκαν τραγικό τέλος στην ηλεκτρική καρέκλα. Επίσης: η υπόθεση Ντρέιφους παρακίνησε τον Εμίλ Ζολά να γράψει ένα από τα πιο δριμύ Κατηγορώ ενάντια στην αυθαιρεσία της εξουσίας, ενώ ο αντίκτυπος της υπόθεσης ήταν τέτοιος που επιτάχυνε το διαχωρισμό κράτους και εκκλησίας στη Γαλλία. Αντίθετα, η καταδίκη και κυρίως η εκτέλεση των Ρόζεμπεργκ σηματοδότησε την καταβύθιση των Ηνωμένων Πολιτειών σε μια από τις πιο ζοφερές περιόδους της ιστορίας τους.
Καταρχάς, ας δούμε με λίγα λόγια τα πραγματικά γεγονότα: ο Τζούλιους Ρόζεμπεργκ, αριστερός, ακτιβιστής, οργανωμένος στο Κομμουνιστικό Κόμμα, ηλεκτρολόγος μηχανικός, συλλαμβάνεται το 1950 με την κατηγορία ότι συμμετείχε σε «συνωμοσία με σκοπό την κατασκοπία». Συγκεκριμένα, κατηγορείται ότι σχεδίαζε να μεταφέρει στη Σοβιετική Ένωση την τεχνογνωσία για την κατασκευή της βόμβας υδρογόνου(!). Λίγο μετά, συλλαμβάνεται και η σύζυγός του Έιθελ, γραμματέας σε ναυτιλιακή εταιρεία. Βασικός μάρτυρας κατηγορίας, ο αδελφός της Έιθελ, Ντέιβιντ Γκρίνγκλας. Το 1951, έπειτα από μια εξπρές δικονομική διαδικασία, αμφότεροι καταδικάζονται στην εσχάτη των ποινών, η οποία και εκτελείται δύο χρόνια αργότερα, παρά τις κινητοποιήσεις που έγιναν και τη γενική κατακραυγή. Ακόμη και σήμερα, η υπόθεση Ρόζεμπεργκ θεωρείται ιδιαίτερα ευαίσθητο θέμα για το επίσημο αμερικανικό κράτος. Βέβαια, τα δύο ορφανά, ο Ρόμπερτ και ο Μάικλ, ουδέποτε παραδέχτηκαν την ενοχή των γονιών τους, κι έχουν μάλιστα φτιάξει ίδρυμα για την υπεράσπιση του ονόματός τους και του αγώνα τους.
Με αυτό περίπου το υλικό ξεκινάει ο Doctorow τη μυθοπλαστική του περιπέτεια. Οι Ρόζεμπεργκ μεταβαπτίζονται σε Άιζακσον, ενώ αντί για τους δύο γιους εμφανίζεται ένας, ο Ντάνιελ, με την αδελφή του, τη Σούζαν.  Το Βιβλίο του Ντάνιελ, άλλωστε, δεν είναι απλώς μυθιστόρημα ιστορικής αναδίφησης ή αποκάλυψης. Το ειδικό του βάρος, η μεγάλη του συγκινησιακή επίδραση οφείλεται κατά μείζονα λόγο στην επιλογή να «ιδωθεί» η υπόθεση μέσα από το υποκειμενικό βλέμμα των δύο παιδιών, και ειδικότερα του Ντάνιελ. Με σημείο εκκίνησης τη Memorial Day του 1967, όταν η Σούζαν κάνει την πρώτη της απόπειρα αυτοκτονίας, ο Ντάνιελ βυθίζεται ξανά στην τραυματική οικογενειακή ιστορία τους: μέσα από διαδοχικές αναδρομές, ακτινογραφείται η τελευταία εικοσαετία και αποτυπώνεται η πορεία, η μετεξέλιξη και ο πολιτικός αφανισμός της αμερικανικής αριστεράς, από την πρωτοκαθεδρία του Κομμουνιστικού κόμματος μεταπολεμικά μέχρι την επικράτηση των ριζοσπαστικών κινημάτων και του επαναστατικού λάιφ στάιλ στα τέλη της δεκαετίας του 60.
Από τις πρώτες κιόλας σελίδες, ο Doctorow δείχνει τις προθέσεις του: πλήθος αναφορών σε κείμενα ή ντοκουμέντα, από το Βιβλίο του Δανιήλ της Βίβλου μέχρι τη δίκη του Μπουχάριν· αφηγηματικές τεχνικές που εναλλάσσονται με μαεστρία, λέξεις και φράσεις που κόβουν σαν το ξυράφι, ρυθμός που ξεσηκώνει. Βλέποντας πολύ πέρα από την «αναπαράσταση μια εποχής», ο ρεαλισμός του Doctorow δεν είναι κοντόφθαλμος και περιγραφικός, στοχεύει πίσω από το μάτι της κάμερας, πίσω ακόμη κι από τα λόγια και τις προθέσεις, αποκαλύπτοντας το σφαγείο της ιστορίας σε όλη του την τραγικότητα. Περισσότερο κι από χρονικό ή μαρτυρία μιας εποχής, το Βιβλίο του Ντάνιελ είναι μια ελεγεία για τους αδύναμους κάθε κοινωνίας και εποχής, τους ανθρώπους χωρίς όνομα και ιδιότητα που παρασύρονται βουβοί από τον στρόβιλο των γεγονότων. Με τα λόγια της Τζόις Κάρολ Όουτς, «ένα σχεδόν τέλειο έργο τέχνης».

*Ο ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΤΣΟΥΛΑΡΗΣ
είναι συγγραφέας και βιβλιοκριτικός.
kostas.katsoularis@gmail.com