ΧAΜΕΝΟΣ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΣ
Η καταστροφή
ης μητρόπολης
του μικρασιατικού ελληνισμού.
ΓΚΑΪΛΣ ΜΙΛΤΟΝ
Μετάφραση:
Αλέξης Καλοφωλιάς
ΜΙΝΩΑΣ 2008
ΣΕΛ. 455

Έχουν πληθύνει τα τελευταία χρόνια οι αφηγήσεις, μυθιστορηματικές κυρίως, που έχουν ως ιστορικό πλαίσιο την Σμύρνη πριν από το 1922. Αν και οι περισσότερες από αυτές είναι χαμηλής λογοτεχνικής
αξίας, είναι ενδεικτικές της επιρροής που ασκεί ακόμη και σήμερα στο φαντασιακό μας αυτή η μοναδική στη σύγχρονη ιστορία πόλη που συνδύαζε με τόσο αρμονικό τρόπο την ανατολίτικη ραθυμία με τον κοσμοπολιτισμό. Έλληνες, Τούρκοι, Αρμένιοι, Εβραίοι, Άγγλοι, Αμερικάνοι, Γάλλοι, συνυπήρχαν μοναδικά υπό μια χαλαρή και ισορροπημένη συνήθως Οθωμανική διοίκηση, οδηγώντας την πόλη, ειδικά τις δεκαετίες πριν την Καταστροφή, σε πρωτόγνωρη οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη. Τα γεγονότα που ακολούθησαν (άφιξη του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη, εκστρατεία στο εσωτερικό της χώρας, ήττα, σφαγές ένθεν κακείθεν, διωγμοί) είναι μια από τις μεγαλύτερες ανθρωπιστικές καταστροφές του εικοστού αιώνα, και με διαφορά η μεγαλύτερη τραγωδία που γνώρισε ο σύγχρονος ελληνισμός.
Στον αντίποδα των επιπόλαιων και συναισθηματικά φορτισμένων μυθοπλαστικών αναπλάσεων, ο Γκάιλς Μίλτον, συγγραφέας και δημοσιογράφος, συνέγραψε ένα βιβλίο που συγκεντρώνει πολλές αρετές της αγγλοσαξονικής δημοσιογραφικής παράδοσης: Επιμονή στην τεκμηρίωση, στην προσωπική μαρτυρία, στην σε βάθος έρευνα, στην πολυεστιακή αφήγηση. Αν θα έπρεπε να συνοψίσουμε με δύο λόγια την ιδιαίτερη συνεισφορά του βιβλίου του, αυτή εντοπίζεται στις δεκάδες μαρτυρίες της κοινότητας των Λεβαντίνων (δυτικών, κυρίως βρετανών, που ζούσαν στη Σμύρνη για πάνω από εκατό χρόνια, συγκεντρώνοντας μεγάλο μέρος του πλούτου), οι οποίοι ακριβώς λόγω του κοσμοπολιτισμού τους αποτελούν πολύτιμη –και κατά τεκμήριο αντικειμενική– πηγή πληροφοριών. Πολλοί από αυτούς στη συνέχεια συνέγραψαν βιβλία, και γενικότερα κατέθεσαν γραπτώς τις εμπειρίες τους, όπως για παράδειγμα ο αμερικανός πρόξενος Τζορτζ Χόρτον με τη «Μάστιγα της Ασίας», που κυκλοφόρησε το 1926 (Εστία, 2004). Ο Μίλτον βέβαια δεν περιορίστηκε σε αυτούς: Αρμένιοι, Έλληνες, αλλά και Τούρκοι και Εβραίοι, συνθέτουν μια τεράστια δεξαμενή μαρτυριών, τις οποίες χειρίζεται επιδέξια συνδυάζοντας την ακρίβεια ιστορικού χρονικού με τη γλαφυρότητα έργου λογοτεχνικών αξιώσεων – χωρίς να παραλείπει να παραθέσει σημαντικές πτυχές του διπλωματικού και πολιτικού παιχνιδιού που παιζόταν παράλληλα.
Μια από τις σημαντικότερες διαστάσεις του βιβλίου αφορά τα έκτροπα που ακολούθησαν την απόβαση του ελληνικού στρατού, αλλά και τις σφαγές που διέπραξαν έλληνες στρατιώτες κατά τη διάρκεια της άτακτης οπισθοχώρησής του από τα βάθη της Ανατολίας. Ιδού ορισμένες περιγραφές, από την πρώτη μέρα της παρουσίας τακτικού στρατού στη Σμύρνη, το 1919: «"Καθοδηγούμενοι από γνωστούς τραμπούκους της πόλης, οι Έλληνες στρατιώτες πυροβολούσαν ανεξέλεγκτα δεξιά κι αριστερά όποιο κεφάλι ξεπρόβαλλε από κάποιο μπαλκόνι ή παράθυρο" γράφει ο Άλφρεντ βαν ντερ Ζεε, ο Σουηδός πρόξενος στη Σμύρνη. "Έσπασαν τις πόρτες σπιτιών και καταστημάτων, έσυραν έξω τους ταλαίπωρους Τούρκους που είχαν καταφύγει εκεί μέσα και, αφού τους άρπαξαν ό,τι είχαν επάνω τους, τους οδήγησαν στα οπλιταγωγά"». Και παρακάτω: «Οι Έλληνες στρατιώτες και οι άμαχοι ξεχύθηκαν ξανά στους δρόμους και άρχισαν να λεηλατούν την τουρκική συνοικία. Πολλά πτώματα –ανάμεσα στα τριακόσια με πεντακόσια, σύμφωνα με αυτόπτες μάρτυρες– σκυλεύτηκαν, τους αφαιρέθηκε οποιοδήποτε αντικείμενο αξίας και πετάχτηκαν γυμνά στους δρόμους.»
Αλλά τα «κατορθώματα» του ελληνικού στρατού δεν περιορίστηκαν στη Σμύρνη. Από το 1919 μέχρι και την άτακτη υποχώρησή του, εκατοντάδες είναι οι αναφορές για σφαγές και εμπρησμούς, με θύτες Έλληνες στρατιώτες. Τέτοιες πρακτικές δυστυχώς δεν σπάνιζαν εκείνον τον καιρό. Λίγα χρόνια πριν, κατά τη διάρκεια του πρώτου παγκοσμίου πολέμου, Έλληνες και Αρμένιοι θεωρούνταν εχθρικοί πληθυσμοί, και οι εκτοπίσεις, οι μαζικές δολοφονίες και τα θανατηφόρα «ταξίδια» στη έρημο ήταν στην ημερήσια διάταξη. Γενικότερα, ο Μίλτον επιχειρεί να συλλάβει την αλληλουχία των γεγονότων που οδήγησαν στην Καταστροφή, πιάνοντας το νήμα καμιά δεκαριά χρόνια νωρίτερα.
Αρκετές γλαφυρές σελίδες αφιερώνει ο συγγραφέας και στην ελληνική εκστρατεία στα βάθη τις Τουρκίας, στις μάχες, στην αιφνιδιαστική κατάρρευση του μετώπου, την απρόσμενα ολοκληρωτική ήττα που ακολούθησε. Ωστόσο, το πιο συγκλονιστικό τμήμα του βιβλίου του είναι οι εκατόν πενήντα περίπου σελίδες στις οποίες περιγράφει, με εξαιρετική ακρίβεια και με πάμπολλες διαφορετικές εστιάσεις και μαρτυρίες, τα αδιανόητα για τον ανθρώπινο νου γεγονότα που έλαβαν χώρα στη Σμύρνη, ογδόντα έξι χρόνια πριν, από τις 6 του Σεπτέμβρη του 1922 μέχρι το πρώτο δεκαήμερο του Οκτώβρη. Οι σκηνές από την μεθοδική και διατεταγμένη πυρπόληση της πόλης –οι μαρτυρίες που παραθέτει ο Μίλτον είναι πολλές και εύγλωττες, δύσκολα μπορεί κανείς να τις αντικρούσει– είναι εκπληκτικές μέσα στην τραγικότητά τους. Το εικοσαήμερο που ακολούθησε, με πάνω από μισό εκατομμύριο ανθρώπους να συνωθούνται πανικοβλημένοι, εξαντλημένοι, αλλόφρονες στην τεράστια προκυμαία της πόλης, με την πυρκαγιά πίσω τους να καίει τα πάντα, τους Τούρκους παραμέσα αλλά και ανάμεσά τους να σφάζουν και να βιάζουν, και τη θάλασσα μπροστά τους γεμάτη πτώματα ανθρώπων και αλόγων, ξεπερνά κάθε φαντασία και μπορεί να συγκριθεί μοναχά με περιγραφές της Κόλασης. Κατανοεί έτσι κανείς απόλυτα τα λόγια του Τζορτζ Χόρτον: «Ένα από τα δυνατότερα αισθήματα που πήρα μαζί μου από τη Σμύρνη ήταν το αίσθημα ντροπής γιατί ανήκα στο ανθρώπινο γένος.»

 Ο Κώστας Κατσουλάρης
είναι συγγραφέας και βιβλιοκριτικός.
kostas.katsoularis@gmail.com