Ian Stewart

Δεν έχουμε κατανοήσει ακόμα τον Θεό

Συνέντευξη: Ντίνος Γιώτης

Σε έναν κόσμο χαοτικό και σε μια εποχή επιστημονικής κυριαρχίας της Κβαντομηχανικής, ο Ιαν Στιούαρτ μοιάζει με μοντέρνο πρεσβευτή του ντετερμινισμού.

Κύριε Στιούαρτ, η λέξη "χάος" στην αρχαία Ελλάδα σήμαινε το χάσμα, το κενό, την άβυσσο. Πιστεύετε ότι προερχόμαστε από εκεί ή είμαστε δημιουργήματα ενός Θεού;
Δεν έχω θρησκευτικές πεποιθήσεις... οπωσδήποτε όχι κάποιου συμβατικού είδους. Νομίζω ότι ή έννοια του Θεού είναι λάθος κατηγοροποίησης, ταξινόμησης. Είναι μια προσωποποίηση της φυσικής διαδικασίας. Πάντως πιστεύω ότι ξεπροβάλλουμε από τις διαδικασίες ενός σύμπαντος ως αποτέλεσμα ενός φυσικού νόμου. Σήμερα οι φυσικοί αναζητώντας το Θεό, το άγιο δισκοπότηρο μιας θεωρίας των Πάντων, μιλούν για υπερβαρύτητα, για υπερχορδές, για σπασμένες συμμετρίες, για μια μεγάλη ενοποιητική θεωρία. Ζούμε, λένε, σε έναν κόσμο 26 διαστάσεων (ή ίσως μόνο 10), οι οποίες εκτός από τις 4 βασικές, έχουν κουλουριστεί σφιχτά σαν ένας τρομαγμένος αρμαδίλος και μπορούν να ανιχνευτούν μόνο μέσα απο το τρεμούλιασμά τους. Ενώ όμως η μια θεωρία εκτοπίζει την άλλη και το ένα πρότυπο ανατρέπει το άλλο,  ένα πράγμα μένει σταθερό:  η σπουδαιότητα των μαθηματικών. Οι νόμοι της φύσης είναι μαθηματικοί. Ο θεός είναι γεωμέτρης.

Δηλαδη, με άλλα λόγια όχι μόνο δέχεστε την ύπαρξη του Θεού, αλλά επιπλέον ότι ο Θεός δεν παίζει  ζάρια;
Υποπτεύομαι ότι ο Αϊνστάιν είχε δίκιο και το σύμπαν ΔΕΝ περιέχει καμία σαφή τυχαιότητα. Γνωρίζω ότι αυτό συμβαίνει στην Κβαντομηχανική, αλλά σε κάθε περίπτωση δεν είμαι καθόλου ευτυχισμένος με τα θεμέλια της Κβαντομηχανικής. Κοντολογίς στον Αϊνστάιν δεν άρεσε καθόλου η ιστορία με τα ζάρια. Ο Θεός μάλλον παίζει ένα βαθύτερο παιγνίδι που δεν έχουμε ακόμα κατανοήσει. Το ντετερμινιστικό χάος ευθύνεται για ένα μεγάλο μέρος της παρατηρούμενης τυχαιότητας στην κλασσική μηχανική.

Μήπως το κβαντικό χάος, με τη σειρά του, ευθύνεται για την παρατηρούμενη τυχαιότητα στην κβαντομηχανική; Μήπως τώρα μπορούμε να εμβαθύνουμε στο βαθύτερο παιγνίδι του Θεού;
Όχι, δεν μπορούμε προς το παρόν. Αν όμως υπάρχει κάποιο βαθύτερο παιγνίδι, είναι αδύνατον ακόμα να το κατανοήσουμε. Το Χάος στα τυπικά κβαντικά συστήματα αυτοαποκαλύπτεται με αρκετούς διαφορετικούς τρόπους απο εκείνους που εμφανίζονται στα κλασσικά συστήματα. Το κβαντικό ανάλογο ενός χαοτικού συστήματος δεν είναι απαραιτητα χαοτικό. Με λίγα λόγια αυτό που έχει σημασία δεν είναι αν ο Θεός παίζει ζάρια,  αλλά με ποιόν τρόπο τα παίζει. Θέλω να πω ότι αν δεν αναθεωρήσουμε την αποψή μας για την τυχαιότητα, η μεταφορά των ζαριών- σύμφωνα με τις βασικές αρχές της θεωρίας των πιθανοτήτων-  είναι μια απο τις πιο άστοχες που επινοήθηκαν ποτέ.

Γιατί;
Είναι ωραίο συναίσθημα ο Θεός να μην παίζει ζάρια. Η ερμηνεία των φυσικών για την κβαντική θεωρία φαντάζει φιλοσοφικά ανακόλουθη και μοιάζει επίσης για λάθος κατηγοροποιησης.

Γιατί μας απασχολεί η μελέτη του Χάους;
Κοιτάξτε, οι περισσότεροι άνθρωποι χρησιμοποιούν τον μαθηματικό όρο "χάος" για να ερμηνεύσουν την έλλειψη δομής. Δεν είναι έτσι. Το Χάος δεν είναι...χάος, αλλά εμπεριέχει κατά πολύ τη δομή. Θα έλεγα είναι η φαινομενική τυχαία συμπεριφορά σε ένα ντετερμινιστικό Σύμπαν. Ομως αυτό, χωρίς τη χρήση των μαθηματικών, δεν είναι κατανοητό στην ανθρώπινη αντίληψη.  Ο Πριγκοζίν έλεγε πως μας ενδιαφέρει όχι για να δείξουμε πως όλα είναι χαοτικά, αλλά, αντιθέτως, για να δείξουμε ότι η τάξη και η οργάνωση προυποθέτουν το χάος, ώστε να εκδηλωθούν μέσα του όλες οι δυνατότητες συνδυασμών και να επιλεγούν οι βασικότερες.

Πείτε μας μερικά παραδείγματα χαοτικής συμπεριφοράς που συναντάμε καθημερινά στη ζωή μας;
Ο καιρός, η μορφή που παίρνει ένα αυγό όταν το σπάσετε με το κουτάλι, μια βρύση που στάζει. Ενα ρυάκι που ξεκινώντας από μια πηγή γινεται ρεύμα, χείμαρος, ποταμός, ωκεανός. Μια ήρεμη θάλασσα που γίνεται ξαφνικά λυσσασμένο τέρας. Και το ανάποδο: μια φουρτουνιασμένη θάλασσα που ξεθυμαίνει σε απόλυτη γαλήνη. Και ακόμα η ζωή ενός ανθρώπου: μια ατέλειωτη περίοδος  ηρεμίας που ταράζεται από σύντομα και ξαφνικά δράματα και συγκινήσεις.

Πιστεύτε ότι θα φτάσουμε σε μια τελική θεωρία των Πάντων - το όνειρο κάθε φυσικού- που θα τα εξηγεί όλα;
‘Οχι. Θέλω όμως να πιστεύω ότι είναι πιθανόν. Ομως νομίζω ότι το Σύμπαν είναι πολύ πιο ενδιαφέρον από ό, τι θα είχε να προτείνει μαι θεωρία των Πάντων. Σε καθε περίπτωση μια τέτοια θεωρία θα είχε μικρή ερμηνευτική αξία.  Μια πλατωνική άποψη θα ήταν ότι υπάρχει ένα "ιδανικό" Σύμπαν, όπου όλες οι δυνάμεις  χαρακτηρίζονται από τη συμμετρία. Ομως εμείς δεν ζούμε σε αυτό το σύμπαν. Μήπως ο γεωμέτρης θεός δεν είχε καλοφτιάξει το Σύμπαν; Οπως και αν έχει το πράγμα οι φυσικοί συνεχίζουν να ψάχνουν για μεγάλες ενοποιητικές θεωρίες. Η τεράστια ανομοιόητα που υπάρχει ανάμεσα στα βασικά σωματίδια είναι ένα σοβαρό εμπόδιο για καθε θεωρία που βασίζεται στη συμμετρία. Η φύση είναι πιο πολύ επινοητική από ό,τι εμείς.  Πάντως όλες οι μεταβαλλόμενες θεωρίες έχουν ένα κοινό μήνυμα: η δομή των θεμελιωδών σωματιδίων, η βάση ολοκληρου του κόσμου μας ελέγχεται από το σπάσιμο της συμμετρίας.

Μήπως ο κόσμος, το σύμπαν, στο εσωτερικό του είναι κατά βάση ασταθές;  Μήπως παίρνοντας ως παράδειγμα τη δική μας γειτονιά, όπου εμφανίζεται οργάνωση και  πολυπλοκότητα, γενικεύουμε αυθαίρετα;
Δεν ξέρω πως να απαντήσω στην ερώτησή σας. Υπάρχουν τόσες πολλές έννοιες για τον όρο "σταθερό".  Η ερώτησή σας  θέλει να ξεσκεπάσει την κορυφή ενός μαθηματικού παγόβουνου. Γενικά όμως το Σύμπαν έχει περίπλοκη δομή, που το κάνει να μοιάζει με φράκταλ, πολύ περισσότερο απο οτιδήποτε άλλο. Με το Μπιγκ Μπαγκ και μετα το σπάσιμο της αρχικής συμμετρίας του το Σύμπαν δείχνει να χαρακτηρίζεται απο μια φαινομενική ασυμμετρία.  Ομως, αν κοιτάξτε προσεκτικότερα, θα δείτε οτι γύρω σας παντού υπάρχουν επιμέρους συμμετρίες. Για παράδειγμα ένα δάσος απο μακριά φαίνεται να έχει ακανόνιστο σχήμα, αν μπείτε μέσα όμως θα δείτε δένδρα, κλαδιά και φύλλα που χαρακτηρίζονται από συμμετρία. 

Θελετε να πείτε ότι ακόμα και πίσω απο το χάος δεν υπάρχει τόσο... χάος και τόση τυχαιότητα;
Η Συμμετρία και το Χάος, το Μόρφωμα και η Αταξία μπορούν να συνυπάρξουν φυσιολογικά μέσα στο ίδιο απλό μαθηματικό πλαίσιο. Απο τη μία η πολυπλοκότητα δεν διατηρείται, μπορεί όμως να δημιουργηθεί από το τίποτα. Από την άλλη η εμφάνιση του χάους οδηγεί στο να είναι  το ίδιο ένα φυσικό φαινόμενο. Επιμένετε; ....Ποιός σκέφτηκε το χάος ως ένα μέσο δημιουργίας, συμμετρίας και μορφικών χαρακτηριστικών;

Πάλι υποννοείτε το Θεό...
Είστε αισιόδοξος για το  μέλλον του πλανήτη μας;
Ναι είμαι αισιόδοξος. Το πιο σοβαρό πρόβλημα είναι πως θα θέσουμε υπό έλεγχο τον ήδη αυξανόμενο υπερπληθυσμό. Αν ξεπεράσουμε αυτό το εμπόδιο, τα υπόλοιπα είναι σχετικά εύκολα.

Η έξοδος απο τη Γη και ο αποικισμός του Διαστήματος είναι εφικτός ή ανέφικτος στόχος;
Είναι ολοφάνερο ότι πλέον είναι κάτι το εφικτό. Αλλά είναι δύσκολο πολιτικά να γίνει και οικονομικά πολύ δαπανηρό. Ωστόσο πιστεύω ότι η επιβίωσή μας ως είδος απαιτεί νέα σύνορα, και το Διάστημα ειναι το μόνο που έμεινε. Για αυτό ας ξεκινήσουμε.

Ο Ιαν Στιούαρτ είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Γουόργουικ της Αγγλίας και θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους συγγραφείς έργων εκλαικευμένης επιστήμης σήμερα. Τα έργα του έχουν μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες  και άρθρα του έχουν δημοσιευθεί  στα μεγαλύτερα περιοδικά και εφημερίδες του κόσμου. Το πιο γνωστό του έργο είναι το "Παίζει ο Θεός ζάρια;", ενώ πρόσφατα κυκλοφόρησε το βιβλίο του "Επιστολές σε μια νεαρή μαθηματικό" (Εκδόσεις Τραυλός,  2008). Σε αυτό ο  Ian Stewart γράφει 21 επιστολές σε μία νεαρή μαθηματικό, καθώς παρακολουθεί τις σπουδές της και αργότερα την επιστημονική της πορεία, από τις τελευταίες τάξεις του σχολείου μέχρι που καταφέρνει πια να γίνει πανεπιστημιακός.  Σε αντίθεση με πολλούς και σπο δαίους επιστήμονες της εποχής μας, ο ίδιος δίνει αρνητική απάντηση στο κλασσικό φιλοσοφικό ερώτημα αν ο Θεός παίζει ζάρια (που στην ουσία είναι το ερώτημα της ύπαρξης του Θεού).  Ο Θεός -λέει ο Στιούαρτ- όχι μόνο δεν παίζει ζάρια, αλλά διευθύνει κιόλας το "κοσμικό παιγνίδι¨.