Ήταν από τα πλέον αναμενόμενες εκδοτικά γεγονότα της χρονιάς, και Κυκλοφόρησε λίγο καιρό πριν τα Χριστούγεννα. Ο λόγος για το Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας (πρόσωπα – έργα – ρεύματα – όροι), των εκδόσεων εκδόσεις Πατάκη. Πρόκειται για έργο φιλόδοξο και σύνθετο, για την ολοκλήρωση του οποίου χρειάστηκαν 19 συναπτά έτη, και το οποίο άγγιξε αισίως τις 2.500 σελίδες. Το μέγεθος και η προφανής ποιότητα του εγχειρήματος μας αναγκάζει να συγχαρούμε τον εκδοτικό οίκο που στήριξε οικονομικά και ηθικά την προσπάθεια, τους υπεύθυνους του όλου πρότζεκτ, και γενικότερα τους δεκάδες συντάκτες που κατά καιρούς εργάστηκαν σε αυτό. Και πράγματι: όποιο λήμμα κι αν κοιτάξει κανείς, το πράγμα αποπνέει φροντίδα και ποιότητα. Αυτό γίνεται ακόμη φανερότερο αν σκύψει κανείς πάνω από κείμενα που αφορούν ευρύτερες και δύσκολες έννοιες της λογοτεχνίας (π.χ. αφηγηματολογία), οι οποίες καλύπτονται ευρύτατα και από συντάκτες απολύτως εξειδικευμένους στο αντικείμενο. Από μια άποψη, και χωρίς υποθέτουμε να το έχουν επιδιώξει οι συντάκτες του, το Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας θυμίζει στη δομή διαδικτυακό πόρταλ. Οι διαδοχικές παραπομπές από το ένα θέμα στο άλλο, διατρέχοντας ονόματα, όρους και έργα, συνθέτουν ένα τεράστιο λαβύρινθο στον οποίο κινείται κανείς με μοναδικό μίτο την αλφαβητική σειρά των λημμάτων. Το βιβλίο δημιουργεί τη διάθεση να το διατρέξεις, να το ξεφυλλίσεις, να το ξεψαχνίσεις, στοιχείο που, σε μια πρώτη επαφή, είναι ανεπιφύλακτα θετικό.
Όπως και να έχει, ένα λεξικό είναι πάντοτε ένα work in progress. Θα γίνουν συζητήσεις και ζυμώσεις που θα φωτίσουν καλύτερα και σε βάθος τις προθέσεις και τις μεθοδολογικές αρχές του όλου εγχειρήματος. Αυτό είναι λογικό και αναμενόμενο, για ένα έργο του οποίου το μέγεθος, το εύρος και η στόχευση δεν έχουν προηγούμενο στα ελληνικά γράμματα.
Λίγα είναι τα κείμενα που μπορούν να συγκριθούν σε επιρροή και διάδοση με το ταπεινό σε μέγεθος αλλά και σε ύφος πόνημα που αποδίδεται στον Κινέζο σοφό Λάο Τσε (Lao tse ή Laozi). Μια πρόχειρη έρευνα το φέρνει να συναγωνίζεται τη Βίβλο και το Κοράνι, αν μπορεί κανείς να μετρήσει την σημασία ενός κειμένου με ποσοτικούς όρους.
Τι είναι όμως το Τάο; Η απάντηση καταλαμβάνει αρκετές από τις σελίδες αυτού του, ούτως ή άλλως, λιπόσαρκου βιβλίου, που μεταφράστηκε προσφάτων ξανά από την Μαίρη Μεταξά-Παξινού και τον Δημήτρη Χουλιαράκη (εκδόσεις Μελάνι). Ιδού, πάντως, ένας πρώτος ορισμός: «Το προαιώνιο Τάο δεν γίνεται να ιστορηθεί / Ό,τι έχει όνομα δεν είναι παντοτινό. / Ό,τι είναι παντοτινό δεν έχει όνομα.» Η ιδέα ότι ο «θεός» δεν έχει όνομα μας έρχεται και από την ιουδαϊκή παράδοση, και παραμένει αναλλοίωτη στον Χριστιανισμό. Έτσι, ο Λάο Τσε δεν φείδεται ποιητικών εκφράσεων στην προσπάθειά του να εικονοποιήσει την ιδιότροπη φύση του Τάο: «Αν το κοιτάξεις, / δεν θα το δεις. / Αν το αφουγκραστείς, / δεν θα το ακούσεις, / Αν το χρησιμοποιήσεις, / δεν θα το εξαντλήσεις ποτέ.» Ένα από τα πλέον συγγενή με το Τάο στοιχεία είναι το θηλυκό, ως στοιχείο δεκτικότητας, κι ακόμη περισσότερο το μητρικό: Είναι η «Μεγάλη Μητέρα», από τον κόρφο της οποίας ο Σοφός βυζαίνει αχόρταγα· είναι «Αστείρευτο ρεύμα / φιλόπονης ενέργειας», εξού και οι στίχοι του Λάο Τσε δεν έχουν το χαρακτήρα υπαγορεύσεων ή απαγορεύσεων αλλά ήπιων νουθεσιών: «Γέννησε και γαλούχησε, / να ’χεις, αλλά να μην κατέχεις, / πράξε χωρίς να προσδοκάς, / γίνε αρχηγός, αλλά να μην ελέγχεις.» Ή: «Το σπιτικό σου φτιάξ’ το χαμηλά, / το στοχασμό σου κράτα τον απλό.» Εντούτοις, ο Σοφός διαθέτει και χιούμορ, και το επιστρατεύει απέναντι στους πιο ύπουλους από τους ανθρώπους: «Όταν ο ανόητος ακούει για το Τάο, / ξεκαρδίζεται. / Χωρίς το γέλιο αυτό, / το Τάο δε θα ’ταν ό,τι είναι. Κι επειδή στο Τάο Τε Τσινγκ, θεωρητικά τουλάχιστον, υπάρχει απάντηση για το καθετί (εξού και πιστώνεται τη γένεση μια «θρησκείας»), δεν θα μπορούσε να λείπει η πολιτική, αφού βασικές αρχές της χρηστής διακυβέρνησης παραμένουν αναλλοίωτες στους αιώνες: «Αν η χώρα κυβερνιέται μ’ επιείκεια, / οι άνθρωποι είναι ήμεροι και καλόπιστοι. / Αν η χώρα κυβερνιέται με σιδερένια πυγμή, / οι άνθρωποι είναι φοβισμένοι και ραδιούργοι.» Για να καταλήξει στο εκπληκτικό, που συμπυκνώνει με ιδιαίτερη ενάργεια πώς εννοείται εδώ η διακριτικότητα: «Όταν ο Σοφός τελειώνει το έργο του / χωρίς τυμπανοκρουσίες, / οι άνθρωποι λένε: "Για δες, / τι καλά που τα καταφέραμε!"»Βασική συνιστώσα του ταοϊσμού, που έχει περάσει γενικότερα στην ανατολική ζεν φιλοσοφία, είναι η έννοιας της μη πράξης, της απόσυρσης: Ο Σοφός «αφήνει τα πράγματα να πάρουν το δρόμο τους.» Ταυτόχρονα, η ύπαρξή του, η ίδια του η οντότητα χαρακτηρίζεται από ταπεινοφροσύνη, καλοσύνη, έγνοια για τον άλλον. Δεν θα ήταν παρακινδυνευμένο αν λέγαμε ότι σε πολλές αποστροφές του έχει κανείς την αίσθηση ότι βρίσκεται μπροστά σε κεντρικές διδαχές του χριστιανισμού: «Έχω τρεις θησαυρούς / που τους προσέχω σαν κόρη οφθαλμού: / Ο πρώτος είναι η συμπόνια. / Ο δεύτερος είναι η ολιγάρκεια. / Ο τρίτος είναι πως δεν βαστώ / τους γύρω μου να υποσκελίσω.» Ενώ ένας από τους τελευταίους στίχους καταλήγει: «Ο Σοφός δεν κάνει προμήθειες. / Έχει αρκετά φροντίζοντας τους άλλους, / έχει ακόμη περισσότερα προσφέροντας στους άλλους.» Ο ίδιος όμως προειδοποιεί: «Τα λόγια μου είναι εύκολο να τα καταλάβεις / κι εύκολο να τα εξηγήσεις. / Όμως κανείς θνητός δεν ξέρει πράξη να τα κάνει.».

*Ο Κώστας Κατσουλάρης
είναι συγγραφέας και βιβλιοκριτικός.
kostas.katsoularis@gmail.com